Rozwój mowy dziecka
Mowa jest czynnością złożoną, procesem wieloetapowym, w którego realizację zaangażowanych jest wiele struktur mózgowych kierujących oraz scalających pracę układów anatomicznych i funkcjonalnych, biorących bezpośredni udział w odbiorze i nadawaniu mowy. Rozwój mowy zaczyna się już w życiu prenatalnym.
Od momentu zapłodnienia do 2 m. ż. trwa okres, w którym rozwija się analizator słuchowy, czemu towarzyszy aktywna percepcja dźwięków. Warunkiem bardzo ważnym w rozwoju mowy dziecka jest prawidłowy słuch. Organ słuchu, ucho, kształtuje się bardzo wcześnie i jest zmysłem najlepiej rozwiniętym w pierwszych trzech miesiącach życia płodowego, po urodzeniu zaś jest całkowicie dojrzały do pracy.
Między 4 a 5 m. życia płodowego dziecko zaczyna reagować na bodźce akustyczne (melodię, akcent, rytm). W ten sposób przyswaja sobie cechy prozodyczne mowy. Szczególnie dobrze dziecko słyszy i rozpoznaje głos matki oraz uderzenia jej serca. Przy wysokiej częstotliwości dźwięku dzieci są niespokojne lub płaczą. Noworodek reaguje na bodźce w sposób odruchowy. Zdrowe, urodzone o czasie dziecko, demonstruje szereg odruchów, ważnych dla rozwoju mowy dziecka w przyszłości. Są to odruchy: ssania, połykania, wysuwania języka, kąsania, żucia. W trakcie rozwoju dziecka część z nich zanika, a ich przetrwanie jest objawem patologii. Prawidłowy rozwój dziecka, w wyniku którego funkcje narządu artykulacyjnego doskonalą się i precyzują, stanowi podstawę formowania się innych, wyższych czynności. Na przykład odruch kąsania w trakcie rozwoju ustępuje miejsca odruchowi żucia, niezwykle ważnemu dla zmiany sposobu żywienia oraz prawidłowego kształtowania się artykulacji.
Niewątpliwie istnieje związek między motoryką narządów artykulacyjnych i rąk, na co wskazuje fakt, że w pierwszych miesiącach życia odruch chwytny może zostać wywołany także ruchami ssania. Innym dowodem tego związku może być odruch Babkina. Zbyt długo utrzymujący się odruch chwytny ogranicza sprawność i aktywność manipulacyjną dziecka oraz może zaburzać wyraźną artykulację, ponieważ przetrwały związek ruchu rąk i ust uniemożliwia rozwój niezależnej kontroli ruchu mięśni przedniej części ust (M. Piszczek, 2006).
Koniec 1 i 2 m. ż. to w rozwoju małej motoryki faza przejściowa. Przez ssanie, przełykanie, płacz dziecko nabywa doświadczenia w kontrolowaniu przepływającego przez usta i nos powietrza, ćwiczy także niektóre narządy artykulacyjne.
Między 2 a 5 m. ż. Rozwija się głużenie jako odruch bezwarunkowy, a także pojawia się głośny śmiech. Dziecko wytwarza elementy głosko podobne i spółgłoski welarne. Często są to także dźwięki nosowe. W tym okresie dziecko uczy się koordynacji ruchów języka z wibracją strun głosowych.
Okres między 5 a 6 m. ż. charakteryzuje się znacznym wzrostem możliwości artykulacyjnych. Pojawiają się piski, kwilenie, pomrukiwanie oraz dmuchanie. Na skutek drgania warg dziecko wytwarza głoski wibracyjne.
Od 6 - 8 m. ż. pojawia się gaworzenie jako świadome powtarzanie dźwięków. Dziecko artykułuje sylaby i buduje z nich łańcuchy. W tym okresie występuje faza modelowania przestrzeni percepcyjnej dla ruchów artykulacyjnych, związanych z wytwarzanych samogłosek.
W 9 – 10 m. ż. u niemowlaka pojawia się dialog polegający na dźwiękowo prawidłowym naśladowaniu znanych sylab. W gaworzeniu obecne są łańcuchy sylab, zawierających różne spółgłoski lub samogłoski np. bedadudu… Równocześnie niemowlę osiąga umiejętność wyraźnego podwajania sylab.
11-12 m. ż. to czas kolejnych ważnych zmian w zakresie rozwoju motoryki ręki i mowy. Wraz ze wzrostem precyzyjnej motoryki rąk, rosną także możliwości w zakresie motoryki narządu artykulacyjnego, pojawia się coraz więcej głosek i dziecko osiąga coraz lepszą kontrolę nad wydobywanym głosem. H. Olechnowicz (1999) podkreśla, że sprawność precyzyjnych ruchów palców rozwija się równolegle do doskonalenia się ruchów mięśni krtani, czynnych przy mówieniu.
Niezwykle precyzyjna motoryka obwodowego narządu mowy jest częścią składową motoryki ogólnej. Rozwój mowy jest więc ściśle związany z przebiegiem i poziomem rozwoju ruchowego. Niska sprawność motoryczna narządów artykulacyjnych powoduje, że dziecko nie potrafi wykonać precyzyjnych, subtelnych ruchów, potrzebnych do wyartykułowania danej głoski, chociaż nie stwierdza się odchyleń w ich budowie anatomicznej. Dzieci ze znacznie upośledzoną motoryką, koordynacja statyczną i dynamiczną całego ciała, zaczynają mówić później i niejednokrotnie wykazują zaburzenia mowy.
Do optymalnego rozwoju mowy niezbędny jest prawidłowo funkcjonujący aparat nadawczo-odbiorczy oraz właściwa jego stymulacja.
Edyta Ryś, logopeda, arteterapeuta, nauczyciel wychowania przedszkolnego
Bibliografia
1) Swietłana Masgutowa, Anna Regner, Rozwój mowy dziecka w świetle integracji sensomotorycznej, Wrocław 2018.
2) G. Jastrzębowska, Afazja, dysfazja dziecięca. Praca zbiorowa pod red. T. Gałkowskiego i G. Jastrzębowskiej Logopedia – pytania i odpowiedzi. Tom 2. Opole, 2003.
3) G. Jastrzębowska, Opóźnienie rozwoju mowy. Praca zbiorowa pod red. T. Gałkowskiego, E. Szeląg, G. Jastrzębowskiej Podstawy neurologopedii. Opole, 2005.
Rozwój mowy dziecka w wieku przedszkolnym
Dziecko 3-letnie rozumie to, co do niego mówimy, jeżeli treść naszych wypowiedzi nie wybiega poza jego wcześniejsze doświadczenia. Trzylatek komunikuje się z otoczeniem za pomocą kilkuwyrazowego zdania. Mówi chętnie i dużo. Opowiada o tym, co aktualnie widzi, „myśli głośno”, mówiąc także do siebie. Dziecko zaciekawia otaczający je świat więc zadaje wiele pytań.
Trzyletnie dziecko powinno wymawiać prawidłowo: a, o, e, y, u, i, ą, ę, p, m, a także zmiękczone: pi, bi, mi, f, w, fi, wi, t, d, n, ń, l, li, ś, ź, ć, dź, k, g, ki, gi, ch, j, ł, chociaż zdarza się u niektórych dzieci wymawianie konsekwentne głosek [ t, d ], zamiast [ k, g ] oraz mylenie głoski [ ch ] i [ f ]. Jeśli dźwięki te nie pojawią się u 4-letniego dziecka, należy zgłosić dziecko do logopedy.
Głoski [ s, z c, dz ] zaczynają byś wymawiane prawidłowo, chociaż mogą być jeszcze do 4 roku życia artykułowane jako [ ś, ź, ć, dź ].
Dziecko 4-letnie rozumie i wykonuje nasze polecenia, także i te, które zawierają wyrażenia przyimkowe z przyimkami: na, pod, do, w, przed, za, obok itp. Wypowiedzi dziecka wybiegają poza aktualnie przeżywaną sytuację. Wymowa dziecka staje się dokładniejsza. Głoski [ s, z, c, dz ] powinny już brzmieć twardo, a także powinny być wymówione z zamkniętymi zębami. Język nie może wysuwać się między zęby. U niektórych dzieci obserwujemy artykulację głoski [ l ] przechodzącą w dźwięk drżący [ r ] lub pełne wymówienie głoski [ r ]. Niekiedy pojawiają się tez głoski [ sz, ż, cz, dż ], chociaż wymawiane jako [ s, z, c, dz ], a także [ r ] jako [ l ] jeszcze w tym okresie jest prawidłowością rozwojową. Jeżeli dziecko w miejsce [ r ] wymawia głoskę [ ł ] należy obserwować dalszy rozwój artykulacji.
Wypowiedzi 5-letniego dziecka przyjmują formę realizacji wielozadaniowej. Dziecko chętnie opowiada o przebiegu np. jakiegoś wydarzenia. Nieprawidłowości gramatyczne zanikają. Wymowa doskonali się. Głoska [ r ] wymawiana jest prawidłowo. Dziecko wymawia także [ sz, ż, cz, dż ]. Wszystkie głoski dźwięczne brzmią dźwięcznie.
Ustalenie się wymowy powinno być zakończone ostatecznie do 6 roku życia. Wtedy mowa powinna być zrozumiałą nie tylko dla najbliższych ale i przypadkowych rozmówców.
Przysłuchujmy się wymowie naszych dzieci i wszelkie wątpliwości wyjaśniajmy w porozumieniu ze specjalisą logopedą. Jeśli wcześnie zauważymy jakieś nieprawidłowości w mówieniu i rozpoczniemy ich korekcję, to efekty naszej pracy będą łatwiejsze do uzyskania i pojawią się szybciej.
Edyta Ryś, logopeda, arteterapeuta, pedagog
Bibliografia
1.D. Emiluta-Rozya Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa 2006
2.L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1988
Wskazówki terapeutyczne dla rodziców
1. Zawsze mówimy do dziecka poprawnie (nie zdrabniamy wyrazów itp.).
2. Korygujemy błędną wymowę dziecka, jeżeli wiemy, że może ono powiedzieć dane słowo
prawidłowo, bezbłędnie.
3. Współuczestniczymy w zajęciach logopedycznych.
4. Systematycznie pracujemy z dzieckiem w domu, zgodnie z sugestiami logopedy.
5. Ćwiczenia wykonujemy przed lustrem – ćwiczymy dwa razy dziennie po 15 min.
6. Pamiętamy o codziennych ćwiczeniach pozwalających usprawnić narządy mowy (język,
wargi, policzki, podniebienie).
7. Wykonujemy z dzieckiem tylko te ćwiczenia, które zostały mu zalecone.
8. Jesteśmy cierpliwi i serdeczni w stosunku do dziecka podczas ćwiczeń.
9. Od naszej sumiennej pracy w domu, zależy czy dziecko odniesie SUKCES.
10. Pozostajemy w stałym kontakcie z logopedą.